ایران در حالی با کنار زدن ایتالیا، تایوان و اوکراین به دهمین تولیدکننده بزرگ فولاد جهان در سال ۲۰۱۸ تبدیل شد که به اعتقاد کارشناسان در حال حاضر با چهار چالش اصلی برای توسعه این صنعت استراتژیک روبه‌رو است. «چالش‌های تولید»، «چالش‌های ساختاری»، «چالش بازار» و «چالش صادرات» عمده مشکلات و دست‌اندازهایی هستند که آینده صنعت فولاد ایران را با مخاطراتی مواجه می‌کند. چالش‌های چهارگانه در حالی وضعیت صنعت فولاد ایران و دورنمای آن را نامطلوب و کدر ترسیم می‌کند که برخی تحلیلگران در آسیب‌شناسی‌ها نقاط کور دیگری را در صنعت فولاد شناسایی کرده‌اندو به تصویر کشیده‌اند. در این تصویر خطر زمین‌گیر شدن فولاد در اثر استراتژی و سیاست‌های نامناسب دیده می‌شود.
این خطرات چهره خود را در قالب «واحدهای کوچک با مقیاس غیراقتصادی»، «پراکندگی واحدهای دور از امکانات زیربنایی مناسب»، «جایابی نامناسب و افزایش هزینه‌های زیربنایی لازم»، «بهره‌وری پایین نیروی انسانی» و «ضعف در تحقیق و توسعه و تولیدات کیفی» نمایان می‌کند. ناظران برای برون‌رفت و عبور از دالان‌های خطرناک صنعت فولاد، پیشنهاد می‌کنند «ادغام واحدهای در دست ساخت»، «کمک به سرمایه‌گذاری در احداث زیرساخت‌ها به‌خصوص ریلی»، «افزایش راندمان و کاهش هزینه‌ها برای رقابت در بازار جهانی»، «سرمایه‌گذاری در مجتمع‌های بزرگ در سواحل خلیج فارس»، «تسهیل و روان‌سازی صادرات فولاد» و «حذف مجوزهای با مقیاس کم و در نقاط نامناسب از نظر دسترسی به مواد اولیه، انرژی، آب و حمل‌ونقل» در دستور کار سیاستگذار قرار گیرد. البته خطرات و چالش‌هایی که در کمین صنعت فولاد ایران نشسته ابعاد دیگری نیز دارد.
وضعیت تولید و مصرف فولاد
علیرضا بختیاری، مدیرمسوول گروه رسانه‌ای «دنیای اقتصاد» در مراسم افتتاحیه همایش چشم‌انداز صنعت فولاد و معدن ایران اعلام کرد این همایش می‌تواند بهترین الگو برای مرجعیت‌زدایی از دبی و سایر رقبای منطقه‌ای در جریان‌سازی تحولات بین‌المللی باشد. به گفته وی، تا چند سال پیش دبی و استانبول کانون رخدادهای مربوط به صنعت فولاد بودند، اما با پایه‌گذاری این همایش، اکنون این مرکزیت به ایران منتقل شده است. این نوع استراتژی در سال‌های اخیر از سوی قطر نیز اتخاذ شده است و یکی از دلایل اصلی خصومت امارات و سعودی‌ها با قطر به همین موضوع مربوط می‌شود. بختیاری ادامه داد: تلاش ما ارائه تحلیل‌های دقیق براساس آخرین تحولات این صنعت و حوزه کلان اقتصاد است تا باعث شود، مدیران، صاحب‌نظران، سیاست‌گذاران و فعالان اقتصادی در جریان بازی‌سازی‌های بین‌المللی قرار گرفته و به سرعت ریسک‌ها را از خود دور کنند. مدیر مسوول گروه رسانه‌ای «دنیای اقتصاد» با بیان اینکه فعالیت اقتصادی در ایران با چالش‌های فراوانی همراه است که صنعت فولاد هم از این مساله مستثنی نیست، اظهار کرد: برخی از این چالش‌ها مربوط به همه فعالیت‌های اقتصادی است و برخی مخصوص این صنایع. فرصت‌های توسعه صنایع معدنی در ایران نیز برکسی پوشیده نیست؛ اما استفاده از این فرصت‌ها در گرو مواجهه با چالش‌هایی است که توسعه این صنایع استراتژیک را با مانع مواجه می‌کند. بختیاری ادامه داد: این چالش‌ها شامل فهرستی طولانی است، ولی توجه دقیق و به‌موقع به هر کدام از این چالش‌ها در برهه‌های زمانی مختلف و اولویت‌بندی صحیح آنها، پارامتر مهمی است که رشد و توسعه پایدار این صنعت استراتژیک و مادر را به دنبال خواهد داشت.
این سیاست در دوره‌های تثبیت نرخ اسمی ارز باعث انتقال منابع ارزشمند همه صنایع از جمله صنعت فولاد به مجموعه‌های رانت‌جو شده و نتیجه نهایی آن جهش ارز به دلیل افزایش روزافزون واردات است. وی ادامه داد: برخلاف تصور نادرست، جهش ارز به هیچ‌وجه فواید سیاست تعدیل تدریجی ارز در زمان فشار تورمی را ندارد؛ چراکه اولا در زمان تثبیت ارز که با تضعیف تولید و صادرات همراه است، بازارهای صادراتی به رقبا واگذار می‌شود، ثانیا بلافاصله پس از جهش ارز، سیاستگذار متوسل به انواع و اقسام مقررات دست و پاگیر برای خرید ارزان منابع ارزی صادرکنندگان می‌شود؛ در نهایت اینکه تولید به کم‌بازده‌ترین فعالیت اقتصادی به‌ویژه در برابر سود سرشار سفته‌بازی‌های زمان جهش بازارها تبدیل شده و فعالان اقتصادی را از این عرصه پرریسک دور می‌کند. دبیر کمیته راهبردی همایش، راه‌حل عبور از همه این مصائب تکراری را اصلاح سیاست ارزی و منع استفاده از دلارهای نفتی برای مهار غیرعلمی تورم دانست. وی همچنین تاکید کرد که با تمرکز بر صادرات به‌عنوان اولویت جدی و مهم امروز صنعت فولاد و پیگیری نتایج حاصل از بررسی‌های کارشناسانه در این همایش، بتوان مشکلات صادرات را تا حد امکان مرتفع کرد و برای مواجهه با شرایط مختلف در بازارهای بین‌المللی از پیش تدبیر کرد.
چالش ظرفیت‌های اضافی
در ادامه سخنرانی‌های اصلی این همایش، Joachim Schroder مدیرعامل شرکت Research and Consulting Group با تحلیل بازار جهانی فولاد، مشکل ظرفیت‌های اضافی را چالش اصلی این صنعت دانست و گفت: این مساله به این دلیل است که سرمایه‌گذاری‌ها به حداکثر خود رسیده است. وی همچنین با ارزیابی وضعیت فولاد چین نیز گفت: گسترش سیاست‌های حمایت‌گرایانه در جهان بر میزان معاملات در این صنعت تاثیر گذاشته است. ارزیابی‌ها نشان می‌دهد که میزان صادرات فولاد چین از سال ۲۰۱۶شدیدا کاهش یافته است و پیش‌بینی می‌شود که تا سال ۲۰۳۰ به نصف کاهش یابد. وی همچنین با بیان اینکه در سال مالی گذشته میلادی، افزایش سود محصولات فولادی بیشتر تحت‌تاثیر افزایش قیمت مواد خام بوده است، اظهار کرد: اگر در حال‌حاضر صنعت فولاد در وضعیت آرامی به‌سر می‌برد، الزاما به این معنی نیست که این وضعیت ادامه پیدا می‌کند. به همین دلیل ما در شرکت خود، افزایش قیمت مواد خام را به دقت دنبال می‌کنیم، چراکه بر عملکرد شرکت بسیار تاثیر می‌گذارد.
Joachim Schroder با اشاره به هدف ایران برای رسیدن به ظرفیت ۵۵میلیون تن فولاد خام تا افق ۱۴۰۴، اظهار کرد: در حال‌حاضر این موضوع در ایران مطرح است که ظرفیت تولید فولاد خام را افزایش دهند، اما با توجه به تحولات بازار جهانی و ظرفیت‌های اضافی که موجود است، باید اعتراف کنیم که بازارها نیز محدود هستند. البته باید وضعیت ژئوپلیتیک را نیز در نظر بگیریم که شرایط معامله با ایران را سخت‌تر می‌کند. وی افزود: در حال‌حاضر تولیدکنندگان جهانی فولاد باید تصمیم استراتژیک بگیرند و الگوی کسب و کار خود را در آینده مشخص کنند. مهم‌ترین نکته این است که بازیگران فولادی باید دنبال بازارهای دیگر نیز باشند و محصولات با ارزش افزوده بالاتر را به بازار جهانی عرضه کنند.
ابعاد شش‌گانه فولاد
خداداد غریب‌پور، رئیس هیات‌عامل ایمیدرو یکی‌دیگر از سخنرانان این همایش بود که در اظهاراتش چند بعد از صنعت فولاد را مورد بررسی قرار داد. بعد نخست وضعیت این صنعت استراتژیک در داخل کشور را پوشش می‌داد. بهگفته غریب‌پور طی سال‌های گذشته صنعت فولاد نسبت به‌سایر صنایع کشور، حرف‌های بیشتری برای گفتن داشته است. بهاعتقاد وی گذری بر آمارهای موجود شاهدی برای موفقیت و پیشتازی صنعت فولاد در طول سال‌های گذشته خواهد بود. غریب‌پور در ادامه عملکرد چند ساله صنعت فولاد را به تصویر کشید و گفت: ارزیابی‌ها نشان می‌دهد در حال‌حاضر فولادخام دارای ظرفیت ۳۵ میلیون‌تنی است. همچنین آمارها از تولید ۷۴ میلیون‌تن سنگ‌آهن در سال حکایت دارد. تولید ۴۵ میلیون‌تن کنسانتره و ۴۰ میلیون‌تن گندله در سال، آمارهای دیگری هستند که بر عملکرد مثبت صنعت فولاد در کشور مهر تایید می‌زنند. از سوی دیگر حدود ۳ تا ۴ میلیارد دلار صادرات محصولات فولادی به دست فولادسازان انجام می‌شود که این موضوع ارزآوری قابل‌توجهی برای کشور به همراه دارد. دستیابی به دانش فنی در فرآیند تولید کنسانتره، گندله و تا حدودی فولاد، موضوعات دیگری هستند که بهگفته معاون وزیر صمت در سبد موفقیت‌های صنعت فولاد جانمایی شده‌اند. وی در ادامه گفت: ایمیدرو از سال ۱۳۸۱ تاکنون، با اجرای ۱۱۱ طرح و سرمایه‌گذاری بالغ بر ۴/ ۱۴ میلیارد دلار، وارد عرصه تولید معدنی و صنایع معدنی شده است. از این میزان سرمایه‌گذاری، ۴/ ۴میلیارد دلار طی دولت‌های اول و دوم تدبیر و امید عملیاتی شده‌اند. همچنین از اوایل امسال تاکنون، ۸ طرح با سرمایه‌‌ای بالغ بر ۲/ ۱ میلیارد دلار به بهره‌برداری رسیده و تا پایان سال نیز حدود ۳هزار نفر در طرح‌هایی که تا پایان امسال به بهره‌برداری می‌رسند، مشغول به کار خواهند شد.
چالش‌های فولاسازان
جعفر سرقینی، معاون امور معادن و صنایع معدنی وزارت صمت دیگر سخنران این همایش تخصصی بود. وی با اشاره به ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های صنعت فولاد در کشور گفت: فولاد در طول ۴۰ سال گذشته رشد قابل‌توجهی داشته است. امروز زنجیره فولاد ۲۰۷ میلیون و ۵۰۰ هزارتن ظرفیت دارد و هنوز ۱۱۰ میلیون‌تن طرح در دست اجرا نیز وجود دارد. اما باید این نکته را در نظر داشت که در کنار این ظرفیت‌ها، چالش‌های بی‌شماری بر سر راه این صنعت قرار گرفته است. امروز تنها تحریم‌ها نیستند که برای صنایع کشور مشکل‌زا شده‌اند. در آینده نه چندان دور در نظر داریم ظرفیت تولید فولاد در کشور را افزایش دهیم. تحقق این چشم‌انداز به این معناست که بازارهای هدف را از سایر رقبا برباییم. بنابراین باید اقدامات ویژه‌ای در راستای تصاحب بازارهای هدف در دستورکار قرار گیرد. سرقینی بهینه‌سازی هزینه‌ها در فولاد را یکی دیگر از چالش‌های این صنعت دانست و عنوان کرد: بهینه‌سازی مصارف مخصوصا آب بسیار حائز اهمیت است زیرا درحال‌حاضر بسیاری از فولادسازان با مشکل کمبود آب مواجهند و آمارها هم نشان می‌دهد ظرف چند سال بهبودی در منابع آب کشور حاصل نمی‌شود. معاون وزیر صمت، چالش سوم صنعت فولاد را مصرف داخلی این صنعت پیشتاز دانست. بهگفته سرقینی، مصرف داخلی فولاد همیشه با GDP و رشد اقتصادی متناسب بوده است اما به‌دلیل اینکه چند وقتی است در بخش ساختمان، رکود حکمرانی می‌کند مشکلاتی در بازار مصرف فولاد به وجود آمده است. بهاعتقاد سرقینی باید برای این موضوع به دنبال بازارهای جدید صادراتی باشیم، زیرا وضعیت بازار داخلی نشان می‌دهد در چند سال آینده اتفاق مهمی در بازار مسکن رخ نخواهد دهد. سرقینی چالش دیگر را در معادن سنگ‌آهن می‌بیند. او معتقد است تا افق ۱۴۰۴ کمبود اساسی در سنگ‌آهن رخ خواهد داد. به گفته معاون وزیر صمت، ایمیدرو در بحث اکتشافات اقداماتی را انجام داده است اما هنوز کافی نیست. معاون امور معادن و صنایع معدنی وزارت صمت در این سمینار حامل دو خبر برای فولادسازان بود. «پایش دوباره طرح‌های فولادی» و «تشکیل اتاق فکر» که در آن فعالان اقتصادی به تبادل نظر بپردازند خبرهای تازه‌ای بود که از زبان معاون وزیر صمت شنیده شد.
برنامه‌های آتی غول فولادی
حمیدرضا عظیمیان، مدیرعامل شرکت فولاد مبارکه اصفهان در نهمین همایش و نمایشگاه چشم‌انداز صنعت فولاد و معدن ایران با نگاهی به بازار گفت: در دهه ۵۰ شمسی، سازمان برنامه و بودجه وقت از یک شرکت انگلیسی به نام مک گلان درخواست می‌کند تا درخصوص واحد تولید فولاد ورقی در ایران بررسی‌هایی را انجام دهد. نتیجه این بررسی‌ها پیشنهاد تاسیس یک واحد ۲ میلیون تنی در بندرعباس با مجری‌گری شرکت بریتیش استیل بود. دلایل تاسیس این واحد در بندرعباس نیز نزدیکی به دریا برای صادرات، نزدیکی به معادن سنگ آهن برای تامین مواد اولیه و نبود مشکل آب مطرح می‌شود. وی اضافه کرد: بعد از انقلاب، این طرح به اصفهان منتقل شد و شرکت بریتیش استیل نیز به دانیالی تغییر نام یافت. در نهایت سال ۷۱، این واحد با تولید ۳/ ۲ میلیون تن برای ورقه‌های ۲ تا ۱۲ میلی متری افتتاح می‌شود. در سال ۷۶ مجددا از یک شرکت انگلیسی درخواست می‌شود با هدف افزایش ظرفیت تولید، تولید محصولات جدید و صادرات مطالعات خود را تکمیل کند. نتیجه کار یک‌ساله این شرکت، تاسیس دو MCE پیشنهاد داده می‌شود. MCE۱ همه مراحل از تولید گندله، آهن اسفنجی، ریخته‌گری و نورد را در بر می‌گرفت و MCE۲ نیز شامل همه این مراحل بدون گندله می‌شد. به این ترتیب ۳/ ۲ میلیون تن تولید ورقه‌های ۲ تا ۱۲ میلی متری سابق به ۸/ ۳ میلیون تن در MCE۱ افزایش یافت. در MCE۲ اما ورقه‌های یک، ۵/ ۱، ۸/ ۱ و نهایتا ۲ میلی متری صرفا برای صادرات پیشنهاد داده شد. مدیرعامل فولاد مبارکه تاکید کرد: در حال حاضر ما با ترکیبی از این دو واحد با ظرفیت ۲/ ۷ میلیون تن فولاد و ۶/ ۵ میلیون تن ورق مشغول فعالیت هستیم. در فولاد مبارکه طرح‌هایی برای اجرا در حال بررسی داریم که یکی از آنها طرح نورد ۲ فولاد مبارکه و دیگری ورق‌های زیر ۲ میلی متر است. همچنین شرکت فولاد مبارکه در حال مطالعه درخصوص اجرای طرح نورد در بندرعباس است.
تکمیل زنجیره فولاد در چادرملو
در ادامه این همایش، محمود نوریان، مدیرعامل شرکت معدنی و صنعتی چادرملو اظهار کرد: معدن چادرملو در زمینه اکتشاف، استخراج و بهره‌برداری فعال است. تولید سنگ آهن دانه‌بندی، کنسانتره سنگ آهن، گندله، محصولات فولادی و همچنین مشارکت در سرمایه‌گذاری‌های طرح‌های معدنی و صنعتی و ارائه خدمات فنی و مهندسی از جمله فعالیت‌های این شرکت است. وی تصریح کرد: این معدن از سال ۷۶ با ذخیره‌ای در حدود ۴۰۰ میلیون تن آغاز به کار کرد که ذخیره معدنی قابل استخراج آن ۳۲۰ میلیون تن با عیار متوسط ۳/ ۵۵ درصد آهن و ظرفیت استخراج سالانه در حال حاضر حدود ۱۶ میلیون تن سنگ‌آهن است که حدود سه برابر آن سنگ باطله استخراج می‌شود. باقی‌مانده ذخایر موجود نیز حدود ۷۰ میلیون تن برآورد می‌شود. نوریان افزود: با توجه به مشکلاتی که در تامین الکترود گرافیکی ایجاد شد ما با مبارکه در این طرح مشارکت کردیم. نتیجه آن ۳۳ درصد سرمایه‌گذاری چادرملو در این طرح بود.
فرصت‌های جنوب شرق آسیا
همچنین اکسانا گلوکو، نماینده شرکت Metal Expert بحث خود را بر بازارهای بین‌المللی فولاد و وضعیت ایران در این بازارها متمرکز کرد. وی عنوان کرد: منطقه منا (شمال آفریقا) یکی از بازارهای مهم و مناسب برای تقاضای ورق‌های فولادی است که ایران می‌تواند حضور موثری در این بازار داشته باشد. در سال ۲۰۱۸ ایران بیش از ۵۰ درصد از نیاز ورق فولادی خاورمیانه را تامین کرده است، برای همین ایران این امکان را دارد که تا ۵۰ درصد در بازار منطقه اثرگذار باشد.
وی افزود: همچنین کشورهای جنوب شرقی آسیا یکی از جذاب‌ترین بازارهایی است که می‌توان از ظرفیت آن استفاده کرد چون این کشورها هنوز در زمینه محصولات فولادی به خودکفایی نرسیدند. ایران این فرصت را دارد که در بازارهای جذاب جنوب شرقی آسیا هم وارد شود و با حضور خود نوعی توازن در بازار بین‌المللی فولاد ایجاد کند که البته امروز هم حضور ایران موثر است و بین ۱۵ تا ۲۰ درصد بازار این منطقه را تحت تاثیر قرار داده است. وی افزود: البته وضعیت کشورهای منطقه جنوب شرق آسیا با هم متفاوت است. به‌عنوان مثال ساخت و ساز در ویتنام بالاتر از دیگر کشورهای آن منطقه است اما در سال ۲۰۱۸ ساخت و ساز در کشورهایی مثل تایلند، اندونزی و مالزی با کندی پیش رفت. اکسانا گلوکو ادامه داد: چین کشوری است که حضورش در بازارهای بزرگ شرق آسیا قالب و چشمگیر است.