ایران در سال 2016 با تولید حدود 16 میلیون تن فولا خام، همچون سال 2015، رتبه چهاردهم جهانی در زمینه تولید فولاد را کسب کرده است. هرچند که ایران جزو 15 كشور برتر توليدكننده فولاد خام جهان است اما نام آن در ميان 20 صادركننده عمده محصولات فولادی به‌چشم نمی‌خورد که شاید دلیل عمده این امر را می بایست در سیاست های دولت به منظور پوشش دهی نیاز داخلی و اولویت آن بر صادرات جستجو نمود.
تاریخچه
اولين تلاش برای تأسيس کارخانه آهن و فولاد در کشور، به قبل از سال 1930 ميلادی (1309 شمسی) برمی¬گردد. بروز جنگ جهانی دوم باعث توقف عمليات ساختمانی پروژه ساخت کارخانه آهن و فولاد در ايران شد. دو دهه پس از آن، دو عامل بهبود اوضاع اقتصادی کشور و نیز افزايش تقاضای داخلی فولاد، زمينه تأسيس اولين کارخانه توليد محصولات فولادی در ايران را فراهم آورد. در اين رابطه يک واحد نورد توليد فولادهای ساختمانی در کشور بنا شد که اين واحد با واردات محصولات فولادی نيمه تمام و انجام عمليات نورد بر روی آنها، محصولات خود را به بازار عرضه می‌کرد.
در اواسط دهه 1340 شرکت ملی صنايع فولاد ايران برای توليد آهن و فولاد به روش‌های احيای مستقيم تاسيس شد. اولين کارخانه فولادسازی در سال 1350 در اصفهان ساخته و در همان سال به بهره برداری رسيد. پس از انقلاب اسلامی در سال 1358 تغييراتی بنيادی در سازمان صنايع فولاد ايران صورت گرفت و شرکت‌های داخلی با يکديگر ادغام شدند و شرکتی تحت عنوان شرکت ملی فولاد ايران (NISCO) را تاسيس نمودند.
از سال 1358 تا سال 1379 شرکت ملی فولاد ايران به عنوان تنها متولی فولاد کشور فعاليت داشت. در سال 1379 به موجب ماده 6 قانون تمرکز امور صنعت و معدن و تشکيل وزارت صنايع و معادن (مصوب سال 1379(، سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنايع معدنی (ايميدرو) تاسيس گرديد و شركت های توليد كننده فولاد كشور نظير شركت ملی فولاد ايران، شركت فولاد مباركه اصفهان، شركت ذوب آهن اصفهان و شركت فولاد خوزستان تحت پوشش سازمان مذكور قرار گرفتند.
در سال 2007 ایران در میان 40 کشور برتر تولید کننده فولاد با حجم تولیدی معادل 10.1 میليون تن و سهمی در حدود 0.8 درصد از تولید جهانی فولاد، جایگاه بیستم در جهان و رتبه اول در میان کشورهای خاورمیانه را به خود اختصاص داد. مکانی که در سال 2006 نیز با تولید سالانه ای معادل 9.8 میلیون تن در آن حضور داشت. در اين رده‌بندی کشور تركيه با 25.8 مليون تن در رده يازدهم، مصر با 6.2 مليون تن در رده 27 و عربستان با 4.6 مليون تن در رده 35 قرار داشتند. همچنین کشورهای چين، ژاپن، ايالات متحده، روسيه، هند، كره جنوبی، آلمان، اوكراين، برزيل و ايتاليا در رده های اول تا دهم قرار داشتند.
مطابق برنامه ریزی های صورت گرفته جهت پاسخگویی مناسب به تقاضای داخلی و همچنین توسعه صادرات در راستای سیاست کاهش وابستگی به درآمد نفت، ظرفيت توليد فولاد خام ايران می بایست از 7 میلیون تن در انتهای برنامه دوم توسعه به حدود 9 ميليون تن در پایان برنامه سوم (1384)، 28.9 میلیون تن در پایان برنامه چهارم (1388)، 42 میلیون تن در پایان برنامه پنجم (1392) و در انتهای برنامه چشم انداز 20 ساله به حدود 55 میلیون تن افزایش می یافت.
تولیدکنندگان فولاد در ایران
تولید فولاد خام ايران در 4 گروه توليدی به شرح جدول ذیل صورت می گیرد که در آن ميزان توليد سالانه و سهم بازار هر يك از آنها آورده شده است.
فهرست گروه های تولید فولاد خام و سهم هریک در بازار ایران (سال 1394)
نام واحد
توليد فولاد خام (تن)
سهم بازار (درصد)
فولاد مباركه
6998516
50.6
ذوب آهن اصفهان
2297637
16.7
فولاد خوزستان
3438494
24.8
ملی فولاد ایران
1097895
7.9
جمع کل
13832542
100.0
توضیح: در جدول فوق آمار تولیدات شرکت فولاد هرمزگان در حجم تولید شرکت فولاد مبارکه و آمار تولیدات شرکت های فولاد خراسان و فولاد آلیاژی در حجم تولید شرکت ملی فولاد ایران لحاظ شده است.
تولید محصولات فولادی ايران نیز در 4 گروه توليدی به شرح جدول ذیل صورت می گیرد که در آن ميزان توليد سالانه و سهم بازار هر يك از آنها آورده شده است.
فهرست گروه های تولید محصولات فولادی و سهم هریک در بازار ایران (سال 1394)
نام واحد
توليد محصولات فولادی (تن)
سهم بازار (درصد)
فولاد مباركه
5474579
54.0
ذوب آهن اصفهان
2155317
21.2
ملی فولاد ایران
1667486
16.5
فولاد اکسین
836970
8.3
جمع کل
10134352
100.0
توضیح: در جدول فوق آمار تولیدات شرکت های فولاد آذربایجان و نورد لوله اهواز نیز در آمار تولیدات دو شرکت مذکور در توضیح ذیل جدول قبل، در حجم تولید شرکت ملی فولاد ایران لحاظ شده است.
ساختار بازار فولاد ایران
صنعت فولاد، چه در ایران و چه در مقیاس جهانی، صنعتی با تمرکز بالاست. به این معنی که حجم زیادی از تولید توسط تعداد محدودی از شرکت های تولید کننده صورت می گیرد و این به معنی کاهش رقابت و افزایش انحصار در این صنعت می باشد.
بررسی ساختار بازار ایران با محوریت درجه تمرکز در بخش تولید فولاد خام و محصولات فولادی به نتایج مشابهی منتهی می شود. به این ترتیب که در سال 1394 شرکت فولاد مبارکه به تنهایی بیش از 50 درصد بازار تولید فولاد خام و محصوات فولادی را در اختیار دارد که اگر حجم تولیدات ذوب آهن اصفهان را نیز به آن بیافزاییم، این مقدار به بیش از 65 درصد در تولید فولاد خام و 75 درصد در تولید محصولات فولادی خواهد رسید. دو شرکت فوق الذکر به همراه شرکت فولاد خوزستان در مجموع نزدیک به 92 درصد بازار تولید فولاد خام ایران را در دست دارند.
تامین قراضه در صنعت فولاد ایران
تامين قراضه يكی از مسائل مهم در صنعت فولاد ايران است که جهت مقابله با اين مشكل كنار گذاشتن تجهيزات فرسوده، احداث واحدهای جديد پليت‌سازی و توليد آهن اسفنجی الزامی است. لازم به ذکر است که ايران با توليد ماهانه بیش از 1 میلیون تن آهن اسفنجی، در میان سه کشور برتر در سطح جهان قرار دارد. همچنین شركت فولاد مباركه با تولید 4.23 میليون تن، بزرگ‌ترين توليدكننده آهن اسفنجی جهان است.
تولید و مصرف فولاد در ایران
بررسی های مختلف نشان از افزایشی 25 درصدی در سرانه مصرف فولاد ایران طی 10 سال گذشته دارد که معادل افزایش جهانی آن در مدت مشابه می باشد. این در حالی است که براساس گزارش سالانه انجمن جهانی فولاد، سرانه مصرف فولاد ایران در سال 2015 با 262.9 کیلوگرم، حدود 17 درصد از مقدار جهانی آن بالاتر است.
در جدول ذیل میزان تولید، کل و سرانه مصرف سالانه فولاد و محصولات فولادی در ایران از سال 2000 تا سال 2015 آورده شده است. چنانکه ملاحظه می شود تولید و مصرف فولاد در سال 2015 نسبت به سال پیش از آن اندکی کاهش نشان می دهد، اما برآوردهای انجام شده از افزایش این مقادیر در سال 2016 حکایت دارند.
تولید و مصرف جهانی فولاد خام و محصولات فولادی (از سال 2000 تا سال 2015)
سال
(میلادی)
تولید جهانی
فولاد خام
(میلیون تن)
کل مصرف جهانی
فولاد خام
(میلیون تن)
سرانه مصرف جهانی
فولاد خام
(میلیون تن)
مصرف جهانی
محصولات فولادی
(میلیون تن)
2015
16.1
20.8
262.9
18.7
2014
16.3
21.0
269.0
18.9
2013
15.4
20.9
270.6
18.8
2012
14.5
21.1
276.8
19.0
2011
13.2
23.5
312.1
21.1
2010
12.0
21.9
294.6
19.7
2009
10.9
19.5
265.7
17.5
2008
10.0
16.7
230.5
15.1
2007
10.1
20.3
283.6
18.3
2006
9.8
15.3
215.9
13.8
2005
9.4
14.7
209.4
13.2
2004
8.7
13.0
188.3
11.7
2003
7.9
11.2
164.6
10.1
2002
7.3
12.1
188.7
9.5
2001
7.0
11.4
179.0
10.6
2000
6.6
10.3
162.7
9.6